10.SINIF COĞRAFYA

ipek33

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GEÇİM TARZLARI

İnsanlar yeryüzüne coğrafi özelliğini veren en önemli etkendir. Çünkü doğal ortamı değişik şekillerde değiştirebilmektedir. İnsanlığın uygarlığı arttıkça bu etki de artmaktadır. Ancak insanoğlunun uygarlığı ne kadar artarsa artsın doğal ortamın çeşitli etkileri altında kalmaktadır. Bu etkide kalış ilkel toplumlarda daha fazladır. Yer tarihinde insanoğlunun ortaya çıkışı buzul çağına rastlar. O tarihlerde ter yüzünün iklim, bitki örtüsü bu günkünden çok farklı idi. Ancak bu özellikler değişime uğrayarak Günümüze gelmiştir. İnsanlarda bu değişik ortamlarda yaşamış ve çeşitli uygarlık basamaklarından geçerek günümüze gelmiştir.


İnsanın ilk vatanının neresi olduğu yönünde çeşitli görüşler ileri sürülmüştür,
Bunlardan birincisine göre insan bir bölgede türemiş oradan dünyaya yayılmış, ( Eski Dünyanın tropikal bölgeleri)


İkinci görüşe göre de dünyanın çeşitli yerlerinde aynı zamanda türemiş ve muhtelif ırklar ayrı ayrı olarak oluşmuşlardır. Bunlar sonradan etrafa yayılıp birbirleri ile karışmışlardır.
Bu dönemlerde yaşayan insanların yaşamlarına ait bilgileri kullandıkları eşyalar, silahlar, barındıkları mağaraların içindeki kalıntılar ve mağara duvarlarına çizdikleri resimlere bakarak elde ediyoruz.

(Tarih öncesinin devirlere ayrılması, kullanılan aletlere göre yapılmıştı.)
A- Kaba taş-eski taş(Paleolotik)-(MÖ 600.000–10.000): İlk insanlar sığınak olarak mağaraları kullanmışlar ve doğal etkenlerden korunmaya çalışmışlardır.
Bu insanlar geçimlerini toplayıcılık, avcılık ve bitki kökleri ile beslenerek sürdürmüşlerdir.
Bu insanlar küçük ilkel aileler ve küçük kabileler halinde ve göçebe olarak yaşamışlardır.
Subaşları, nehir kıyıları, göl ve deniz kıyıları yaşama için tercih ettikleri yerlerdir.
Bu insanlar henüz önemli aletler yapamamışlar, sivri cisim ve taşlarla savunma yaparlardı. Kabaca yontulmuş ve cilâsız taştan aletler yapılmıştır.
Zamanla sanata yönelmişler aletlerini süslemiş ve yaşadıkları mağaraların duvarlarına resimler çizmişlerdir.( Bu resimler önemli bilgi kaynaklarıdır.)

B-Yontma taş- orta taş(mezolotik)-(MÖ10.000–8000):
Bu dönem insanları göç etmeden yaşamak için doğal şartları uygun yerler arayıp bulmuşlardır.
Bu alanlar doğal yiyeceklerin ve av hayvanlarının çok olduğu verimli ve sulak alanlardır.
Bütün bunlara rağmen tam anlamıyla yerleşik hayata geçememiş hala göçebe hayat yaşanmıştır.
Taşlar, çakmak taşı yontularak savunma amaçlı aletler yapmak için kullanılmıştır.
Soğuklardan dolayı mağaralara ve ağaç kovuklarına sığınmışlardır.
Mağaralara hayvan resimleri çizmişlerdir.
Dönemin sonlarına doğru ateş bulundu. Köpek evcilleştirildi, Üretim ekonomisine geçildi.


C-Cilalı taş-yeni taş(Neolitik)-(MÖ 8000–5500):
Son buzul çağının bitişiyle iklimde meydana gelen değişim daha ılıman ortamda yaşayan bitki ve hayvan türlerinin çoğalmasına olanak vermiş, günümüzdekine benzer doğal bir ortam oluşmuştur. Arpa, buğday gibi bitkilerle koyun, keçi ve domuz gibi hayvanların yabani ataları bu ılıman ortamın bitki ve hayvanları arasına girmiştir. Bu olaya neolitik devrim denilmektedir. Neolitik devrim insan topluluklarının binlerce yıl boyunca geçimini sağladığı avcılık ve toplayıcılık yerine üretime başlaması yani tarım ve hayvancılığı öğrenmesidir.


Artık beslenmek için av hayvanlarının peşinde göç etmeye veya tükenen bitkilerin yerine yenilerini aramaya gerek kalmamış, aksine ekilen tohumların yetişmesini, üreyen hayvanların büyümesini uzun süre bir yerde bekleme gereği doğmuştur. Bunun sonucu olarak da insanlar göçebe hayat tarzından yerleşik düzene geçmeye başlamışlar, ilk köy toplumları da böylece ortaya çıkmıştır. Güneşte kuruyan çamurun sertleşmesinin öğrenilmesiyle ilk evler, daha sonra da kilin pişirilmesiyle çanak çömlek yapımı gelişmiştir.



Bu dönem yerleşmeleri daha çok Anadolu’nun güney yörelerinde yoğunlaşmışlardır. Çatalhöyük binden fazla konut ve 6000’e ulaşan nüfusu ile Yakın Doğunun en büyük Neolitik yerleşmesi olarak kabul edilmektedir. M.Ö.6250–5400 yıllarına tarihlenen Çatalhöyük Konya Ovasının en verimli yerine kurulmuştur. Hasan Dağı kaynaklı zengin obsidyen yataklarına da yakın olan Çatalhöyük bu avantajı hem obsidyen işlemede hem de obsidyen ticaretinde iyi kullanmıştır.
1-Buzullar erimeye başladı. Bu dönemde buzullar eriyerek kuzeye doğru çekilmesi ile insanlar mağaralardan çıkmışlardır.
2- Tarım hayatının başlaması ile birlikte yerleşik hayata geçildi. Göçebelik dönemi sona erdir. Buğday, arpa, mercimek, bezelye gibi ürünler tarıma alınmıştı.
3- Kamıştan kulübeler, taş ve kerpiçten evler, toprak ve kilden kaplar yapılmıştır.
4- Hayvanlar evcilleştirildi.( Köpek, koyun, sığır, domuz, at vb ) Önce büyük baş hayvanlar daha sonra da koyun ve keçi evcilleştirilmiştir.
5-İlk insan toplulukları oluştu. Bunlar ilk yerleşim merkezleri olan köyleri kuruldu.
6-Çanak-çömlek kullanıldı. Toprak ve kilden kaplar yapıldı. Seramik sanatı başladı.
7-Dönemin sonunda dokumacılık başladı. Örgüler yapıldı.
8-Dolmen ve Menhir denilen mezarlar yapıldı. Ölüleri yerleşme dışına gömme geleneği başlamıştır.
9-İlk üretim ile ticaret yapılmaya başlandı.( Çiftçilerle zanaatkârlar arasında takas yoluyla)
Bu dönemde insanlar taşı yontmakla kalmadı ve onu süslediler. Taşların yanı sıra kemiklerde kullanıldı. Bu dönemde ateşte pişmiş toprak kaplar yapılmaya başlandı.

D- Kalkolitik Çağ( maden Çağı): İnsanlar taş devrinin sonunda ateşi kullanarak madenleri eritmeyi başarmaları ile maden çağı başladı. Bu dönemde tarım yerleşmeleri daha çok büyüdü, köyler surlarla çevrildi, büyüyerek şehirlere dönüştü. Devletler kuruldu. Devletlerarası ticari ilişkiler başladı. Madenlerin işlenmesi ile yapılan güçlü silahlar imparatorlukların kurulmasına yol açtı. Çeşitlenen ihtiyaçlar yeni değişik meslek, sanat dalları gelişti.
Bu dönem işlenen madenlere göre isim almaktadır.
Bakır Çağı: Maden devrinde ilk kullanılan maden bakırdır. İnsanlar bakırdan kap –kaçak silah yapımında faydalandılar. Altın ve gümüş bu dönemde süs eşyası yapımında kullanıldı. Bu madenler çok yaygın olarak kullanımının artmamasının nedeni dayanıksız olmalarıdır.
MÖ 5000–3000 Maden Çağı, Kalkolitik Çağ Adını taşın yanı sıra bakır kullanımından da alan Kalkolitik Çağ, kültür tarihinde ilk ön kent kültürlerinin başladığı dönem olarak bilinir. Madenlerin kullanımının çeşitlenmesi ve yaygınlaşması bu dönemde gerçekleşmiştir. Bu dönemin en önemli özelliği taş aletlerin yanı sıra bakırın da kullanılmaya başlamasıdır. İkinci belirgin özellik ise özgün bezemeli kaplardır.
Kalkolitik Çağda nüfus artışıyla birlikte yerleşim yerlerinde de bir artış görülmektedir.
Bu dönemde dini inanışlar gelişti. Tanrılar edinmeye başladılar. Daha önceki gerçekçi Ana tanrıça figürlerinin aksine son derece soyut, fakat yine Ana tanrıçayı ifade eden, mermerden yapılma putlar yaygınlaşmıştır. Küçük kutsal alanlardan başka ortak tapınaklar bulunmamaktadır.

TUNÇ ÇAĞI (M.Ö. 3000–1200):
Bu yeni dönem, önceki çağların tarım hayvancılık, dokumacılık, çömlekçilik gibi buluşlarına, daha güçlü silahların üretilmesine, daha ince süs eşyalarının yapılmasına olanak veren bakır ve kalay alaşımı olan tuncun keşfini eklemiştir. Bakır ve kalay karışı olan ve daha sert madde olan tunç insanların ihtiyaçlarını karşılama da kullanıldı. Bu daha çok tarımda ve savaş aletleri yapıldı. Bu dönemde şehir devletleri kurulmaya başlandı.
Tekerlek bu dönemde bulundu. Seramik kaplar yapıldı.

DEMİR ÇAĞI (M.Ö. 1200 – 750):
Demirin bulunarak işlenmesi insanlık tarihi açısından önemli bir buluştur. Tabiatta çok bulunan ve kolay işlenebilen demir medeniyetlerin gelişmesine önemli katkı yapmıştır. Demir günlük hayatta, inşaatlarda, silah yapımında kullanıldı.
Bu dönemde küçük şehir devletlerinin yerini büyük devletler aldı. Dönemin sonunda yazının bulunması ile tarih çağları başladı.
Yelkenli gemiler, Sulu tarım metodu, yazı ve arabanın bulunması.

TÜRKİYENİN TARİH ÖNCESİ DEVİRLERİNİ AYDINLATAN MERKEZLER:
KABA TAŞ- Antalya çevresinde Karain, Beldibi, Belbaşı, mağaraları. Adıyaman Palanlı mağarasıdır.
YOTMA TAŞ-Antalya çevresinde Beldibi, Göller bölgesinde Barandız, Ankara çevresinde Macunçay, Samsun yakınlarında Tekkeköy.
CİLALI TAŞ-Diyarbakır Çayönü Gaziantep Sakçagözü Konya Çatalhöyük ilk yerleşim şehridir.
KALKOLİTİK DEVİR: Çanakkale Truva, Denizli Beycesultan, Burdur Hacılar, Yozgat Alişar Çorum Alacahöyük, Van Tilkitepe.

Tarihi Çağların Genel Özellikleri:
İlkçağ (Eskiçağ):
Siyasi: Çağın başlarında "Site" de denen şehir devletçikleri hâkimdi. Daha sonra merkezi imparatorluklar görüldü.
Sosyal: Toplumsal sınıf farklılıkları vardı. Halk rahipler, asiller, memurlar, askerler vb. sınıflara ayrılırdı.
Ekonomik: Paranın icadı ile ticaret hızlandı. Genel olarak ekonominin temeli tarım ve hayvancılığa dayalıydı. Bunun yanında kara ve deniz ticareti de yapılmaktaydı. En önemli ticaret yolları "İpek Yolu, Baharat Yolu" idi.
Dini: Çok tanrılı(politeist) dinler yaygındı. Fakat Musevilik ve Hıristiyanlık dinleri de bu dönemde ortaya çıktı. Ölüleri oda biçimindeki mezarlara koyarlardı
Kültürel: Toplumlar arası etkileşim sınırlıydı. Yazı ve kâğıdın kullanılmasıyla kültürel etkileşim hızlandı.

Ortaçağ:
Siyasi:Avrupa`da feodalite rejimi hâkimdi. Doğu`da ise merkezi imparatorluklar vardı. Doğu ve Batı medeniyetleri arasındaki en önemli savaşlar "Haçlı Savaşları" idi.
Sosyal: Avrupa`da insanlar asiller, rahipler burjuvalar ve köylüler diye sınıflara ayrılıyorlardı. Doğu`da ise İslam topluluklarında sınıf farklılıkları yoktu.
Ekonomik Akdeniz Ticareti Avrupalılar lehine canlandı.
Dini: Avrupa`da Hıristiyanlık doğuda ise İslamiyet, devletlerin temel politikasını yönlendirdi. Avrupa'da kilise siyasi otorite haline gelmişti.
Kültürel: İslam kültür ve uygarlığı en parlak dönemini yaşadı. Avrupa`da ise "Skolâstik Düşünce" hâkimdi.



Siyasi: Avrupa`da feodalite güç kaybetti ve merkeziyetçi krallıklar güç kazandı. Doğu`da Osmanlı Devleti önce yükselme, daha sonra da duraklama ve gerileme dönemlerini yaşadı.
Sosyal: Avrupa`da Ortaçağdaki sınıf farklılıkları değişime uğradı.
Ekonomik: Coğrafi keşifler sonucunda Avrupa ekonomik açıdan güçlendi. Avrupa`nın Osmanlı Devleti`ne ekonomik açıdan bağımlılığı sona erdi. Sömürgecilik ortaya çıktı.
Dini: Avrupa`da "Reform" hareketleri sonucunda dinin etkisi azaldı. Din adamlarına güven azaldı. Katolik ve Ortodoks mezhepleri yanında Protestanlık, Kalvenizm ve Anglikanizm mezhepleri ortaya çıktı.
Kültürel: Avrupa`da kâğıt ve matbaanın kullanılmasıyla yeni fikirlerin yayılması kolaylaştı. Kültür seviyesi yükseldi

Yakınçağ:
Siyasi: Avrupa`da Fransız İhtilali sonucunda milli devletler kurulmaya başladı. Osmanlı Devleti dağılma dönemine girdi. Dünyada demokratik yönetimler yaygınlaştı. Dünya savaşları ortaya çıktı. Avrupa'da bloklaşmalar meydana gelmiştir.
Sosyal: Fransız İhtilali sonucunda eşitlik düşüncesi yaygınlaştı. Milliyetçilik ilkesi siyasi bir karakter kazanarak çok uluslu devletlerin parçalanmasına sebep oldu
Ekonomik: Sanayi İnkılâbı nedeniyle ham madde ve pazar ihtiyacı ortaya çıktı. Kapitalizm, liberalizm, sosyalizm gibi sosyo-ekonomik sistemler görüldü.
Dini: Avrupa`da laik düşünce, laik hukuk kuraları ve yönetimler etkili olmaya başladı.
Kültürel: Batı kültürü Doğu`ya göre daha üstün bir hale geldi.

ZAMANIZDA KÜLTÜR BASAMAKLARI VE HAYAT TARZLARI:
İnsanlık çeşitli kültür basamaklarından geçerek günümüze ulaşmıştır. Ancak buna bütün insanlık ayak uyduramamıştır. Bu insan toplulukları arasında büyük bir kültür ve teknoloji farkı vardır. İnsanlığın bir kısmı uzaya giderken dünyada hala neolitik çağda yaşayan toplumlar vardır.
Uygarlığın çeşitli düzeylerindeki insan topluluklarının bulundukları kültür basamaklarına göre yaşayış şekillerine “ Hayat Tarzı” denmektedir.
Hayat tarzları iki ana grupta toplanır:
1- Göçebe hayat tarzı
2- Yerleşik hayat tarzı
1- Göçebelik hayat tarzı: Yeryüzünde bazı insan toplulukları hayatlarını sürdürebilmek için sürekli veya devirli, olarak yer değiştirmek durumundadır. Bu yer değiştirmeye dayana hayat tarzlarına göçebelik ( Nomadlık) denir.
Buda kendi içinde ikiye ayrılır.
A- Avcılığa dayanan göçebelik:
1- Avcı ve toplayıcı göçebeler: Bunlar ilkel silahlarla hayvan avlamak veya çeşitli bitki ve meyveleri toplamakla geçinirler. Orta Afrika’daki Pigme’ler, Güney Afrika’daki Boşiman’lar, Avustralya ve Yeni Gine Ve Amazonlardaki yerliler gibi.
2- Avcı ve Balıkçı Göçebeler: Hem avcılık hem de balıkçılıkla geçim sağlayan gruplar oluşturur. Bunlara en iyi örnekleri Eskimo’lardır. Yazın ren geyiği avlarlar, denizde balık tutarlar. Avlanmak için sürekli yer değiştirirler. Kışın ise buz tutmayla birlikte av azalır. Buz delerek balık avlar veya kışın bir arada yaşarlar.

B-Kır Göçebeliği: ( Göçebe Hayvancılık): Bu yaşam tarzı evcil hayvanların yetiştirilmesi faaliyetlerine dayanır.
1- Göçebe Çobanlık: Yeryüzünde iklimin elverişsiz olduğu ve bitkilerin cılız ve yetersiz olduğu bölgelerde bitkiler bir mevsim boyunca hayvanları beslemeye yetmez. Bu yüzden sürekli hayvanlarla birlikte insanlar sürekli olarak yer değiştirir. Orta Asaya, Kuzey Afrika, Arabistan ve Kuzey kutbuna yakın yerlerde yaygındır.( At, deve, koyun, keçi, ren geyiği gibi hayvanların peşinde sürekli dolaşma)
2- Yarı Göçebeler: Bunlar hayvancılık yanında tarım faaliyetlerinde yapıldığı yaşam tarzıdır. Senenin belli dönemlerinde tarlalarını işlerler yazın gelmesi ve otların kuruması ile daha serin yağışlı ve otlakların bol olduğu yaylalara giderler. Kış soğukları gelmeden geri aşağıdaki sıcak yaşadığı yerleşmelerine dönerler. (Ülkemizdeki klasik yaylacılık faaliyetleri)

2- Yerleşik hayat tarzı: Göçebeliğin tamamen tersi olan hayat tarzıdır. Bu tarzda insanlar belli bir yerde yani köy, kasaba veya şehirlerde yaşarlar. Burada da tarım, sanayi, ticaret, el sanatları, turizm, ulaşım, madencilik vb işlerle geçimlerini sağlarlar. Yerleşik hayatın temelini tarım oluşturur. Yerleşik hayatta kültür ilerledikçe toprağı işleme teknikleri de gelişir.
Dünyada farklı hayat tarzlarının nedenleri nelerdir?
1- Coğrafya şartları
A- Bulunulan alanın konumu
B- Yer şekilleri özellikleri
C-İklim şartları
D- Bitki örtüsü şartları
Dünyada konumu iyi olan ülkeler kolay gelişebilmektedir. Bunun yanında konumun önemi zamanla değişebilir. Örnek ilk Çağda İngiltere ve batı Avrupa ücra köşeler iken Kıtaların bulunması ile önemleri artmıştır. Buda gelişmelerine olumlu etki etmiştir. İklim ve bitki örtüsü hayat tarzının kolay veya zor olması yönünden etki eder. Ekvatoral bölge, çöller ve kutup bölgeleri insanları göçebeliğe zorlamıştır.
Orta kuşak veya ılıman bölgenin coğrafi şartları yerleşik hayatı kolaylaştırmıştır.
2- Tarihi ve sosyal Sebepler: Örneğin Japonya ve İskandinav ülkeleri bundan 100- 200 yıl öncede aynı tabiat şartları altında geri kalmış ve uygar dünya ile fazla ilgisi olmayan toplumları iken, coğrafi şartlar aynı kalmasına rağmen tarihi, sosyal ve ekonomik etkenler neticesinde dünyanın en ileri ülkeleri haline gelmişlerdir.

Geçim kaynaklarının çeşitlenmesi toplumsal yaşamın farklılaşmasında etkili olmuştur. Çünkü farklı geçim kaynakları farklı mesleklerin ve meslek gruplarının doğmasına neden olmuştur. Farklı meslek grupları farklı ekonomik yapıları ve bu da farklı toplumsal yapıları doğurmuştur.
Bazı Hayvanların Evcilleşmesi:
Tür
Tarih (MÖ)
Bölge
1- Köpek
10.000
Asya, Çin, kuzey Amerika
2- Koyun
8000
Asya
3- Eşek
4000
Mısır
4- At
4000
Ukrayna
5- Tavuk
3500
Orta Asya
Kaynak: COĞRAFYACI - enginsalli - Blogcu.com

tuğçe sırça

teşekkürler hocam.

sefa özgen

çok teşekkürler hocam.