ÇÖLLER
*
*
Yağışların çok az, düzensiz ve tesadüfi olduğu bitki örtüsü ve hayvanların yaşamasına elverişsiz yerlere çöl* denir.
Çöl, yerkürede yer alan ana biyom tiplerinden birisidir.
Çöller, temel olarak ekvatorun kuzey ve güneyinde 15-40 dereceler arasında, bulunan çok kurak alanlardır. Çöl atmosferinin düşük nemliliği gece ve gündüz arasında çok büyük sıcaklık farklarının oluşmasına neden olur. Çöller, aldıkları yağışın miktarında (genellikle yılda 25 cm’den az) büyük değişkenlik gösterirler, yağışın zamanı da öngörülememektedir. Çöl toprağında organik madde miktarı az olmasına karşın mineraller bol miktarda bulunur. En gelişmişlerinde bile bitki örtüşü çok seyrektir ve toprak güneş ışınlarına ve rüzgara doğrudan maruz kalır. Hem yıllık hem de çok yıllık bitkiler mevcuttur, ancak çok yıllık bitkiler olarak kaktüsler tipiktir. Bu bitkiler su kaybını azaltmak için genellikle çok küçük yapraklara sahiptir ya da hiç yaprakları yoktur. Bazı bitkiler ise yer altı organları olarak yaşarlar ve yalnızca aşırı yağışların olduğu kısa bir büyüme dönemine sahiptirler.
Çöllerde yaşayan hayvanlar, çok çetin koşullarla baş etmek zorundadırlar: su ve besin çok nadirdir, sıcaklık dramatik bir şekilde değişmektedir, kumda yürümek ve yuva kazmak zordur, ve kumda yürüme gömülmeyle sonuçlanabilir. Bu sorunları aşmak için çok çeşitli fizyolojik ve davranışsal uyumlar evrimleşmiştir. Çoğu hayvan küçüktür, günün en sıcak saatlerini bitkilerin altında ya da yer altında geçirirler, gece avlanır ve besin ararlar. Kanguru faresi gibi hayvanlar, besinlerde bulunan ve metabolizma sonucu ortaya çıkardıkları su (metabolik su) ile canlılıklarını devam ettirirler. Canlı biyokütlesi çok düşüktür ve biyota oldukça özelleşmiştir.
ÇÖL İKLİMİ
Ol
uşumlarına göre üçe ayrılır.
1. ) Suptropikal çöl iklimi: Her iki yarım kürede dönence çevrelerinde ve kıtaların batı kıyılarında oluşmuşlardır.
Alçalıcı hava hareketleri kuraklığa ve çölleşmeye yol açmıştır.
Bu çöllerin oluşumunda soğuk su akıntılarının da etkisi vardır.
a-) Kuzey Afrika’da Büyük Sahra ve Libya çölleri
b-) Güney Afrika’da Kalahari ve Namibya
c-) Kuzey Amerika’da Kaliforniya
d-) Güney Amerika’da Atacama
e-) Avustralya’da Büyük kum ve Victoria çölleri
f-) Hindistan’da Tar çölü
g-Arabistan’daki Necef ve Rub’ul Hali çölü
Yıllık sıcaklık farkları azdır (10-15ºC). Bunun temel sebebi güneş ışınlarının geliş açısının çok değişmemesidir.
Gece ile gündüz arası sıcaklık farkı fazladır. Günlük sıcaklık farkları nem azlığından dolayı 40ºC ‘yi geçer.
Buharlaşma çok fazladır. Güneşlenme oranı %90 kadardır.
Dünya’da güneşlenmenin en fazla olduğu yerlerdir. Vahaların dışındaki yerler yerleşmeye elverişli değildir.
Belirli bir yağış rejimi yoktur. Yılda 1-2 kez yağış düşer. Ortalama yağış miktarı 250mm kadardır.
Bitki örtüsü kurakçıl otlar yani dikenli bitkilerdir. Bunlar çalılar ile kaktüslerdir. Gür bitkiler, ancak ırmak boyları ile yer altı su seviyesinin yüksek olduğu vahalarda görülürler.
Kimyasal çözülme yetersizdir. Toprak oluşumu oldukça yavaştır.
Taş ve kayaların mekanik yolla parçalanmasıyla çakıllar ve kumlar oluşmuştur.
2. ) Karasal Çöller:
Orta kuşakta ki çöller, karalarının deniz etkisinden uzak iç kesimlerinde görülür.
Oluşumlarında deniz etkisine kapalı olmaları etkili olmuştur.
Fhön olayı da çölleşmede etkili olmuştur.
a-) Orta Asya’da Kızılkum, Karakum, Gobi, Taklamakan
b-) İran’da Deşt-i kebir, Deşt-i lut
c-) Kuzey Amerika’da Nevada ve Arizona
Bitki örtüsü steptir.
Yıllık yağış miktarı 20 mm'yi geçmez.
Hem yıllık hem de günlük sıcaklık farkları fazladır.
Diğer özellikleri Sup tropikal çöllere benzemektedir.*
3. )
Soğuk Çöller: Kutup bölgelerinde nem azlığı ve alçalıcı hava hareketlerine bağlı olarak oluşan çöllerdir.
a-) Antartika ve Grönland..
Çöllerde sıcaklık yüksek olmasına rağmen buharlaşacak su olmadığından mutlak nem azdır. Dolayısıyla bağıl nem oranı azdır.
* *
