Toprağın Oluşumu
Yer kabuğunu oluşturan çeşitli kaya ve minerallerin fiziksel ve kimyasal yoldan ayrışmasıyla meydana gelen içinde son derece zengin flora hayvan varlığı barındıran ve inorganik maddeler ile hava su bulunduran; bitkilere durak vazifesi gören ve bitkileri besleyen Dünyada karaların yüzeyini ince bir tabaka olarak örten canlı bir örtüdür.
Toprak tabakası yerkabuğu üzerinde bulunur. Kalınlığı birkaç cm den 2 - 3 m ye kadar olabilir.
Oluşumunu tamamlayan bir
toprak kesitinde;
Ana kaya
Ayrışmış kaya
Ham toprak
Olgun toprak
katları bulunmaktadır.
Bu katlara horizon adı da verilir. Horizonlar harflerle isimlendirilir.
Toprağın en üst katı olan A Horizonu bitkisel artıkların ayrışması ile oluşmuştur ve organik madde bakımından zengindir. Genellikle koyu renklidir. Bitkiler bu tabakada tutunur ve yetişip gelişir. B horizonu toprağın üst katından taşınan kireçler killer ve minerallerin biriktiği ham toprak tabakasıdır. C horizonu ana kayanın özelliğini taşıyan ayrışma katıdır. D horizonu ise toprağın ana özelliğini belirleyen ana kayanın bulunduğu kattır.
Bitki artıklarının toprakta birikmesiyle oluşan koyu renkli organik maddeye humus denir. Humus kayaların ufalanması veya ayrışmasında etkili değildir. Toprağa verimlilik kazandıran bir maddedir.
KAYALARIN PARÇALANMASI
Kayalar ve taşlar dış olayların etkisi altında zamanla değişikliğe uğra***** paslanmış çürümüş gibi bir görünüm alır. Zamanla taşı oluşturan mineraller arasındaki bağ gevşer ve taş parçalara ayrılır ufalanır. İşte kayaların ve taşların uğradıkları bu değişikliklere çözülmedenir.
Kayaların yapısal değişikliğe uğraması iki şekilde gerçekleşir.
1- Fiziksel (Mekanik) Çözülme
Kayaların kimyasal yapıları değişmeden yalnızca fiziki yapılarında görülen parçalanma ufalanma ve ayrışma olayıdır.Fiziksel çözülme daha çok aşırı sıcaklık farkı görülen yerlerde kayaların gündüzleri aşırı sıcaktan genişlemesi geceleri de aşırı soğuktan dolayı büzülmesi sonucu gerçekleşir.
Fiziksel çözülme çöl karasal step tundra gibi aşırı sıcaklık farkı görülen iklimlerin etkili olduğu yerlerde daha kolay meydana gelir.
a) Sıcaklık farkları nedeniyle(Güneşlenme yolu ile fiziksel çözülme): Gece ile gündüz yaz ile kış arasındaki sıcaklık farklarının fazla olduğu yarı kurak ve kurak bölgelerde görülür. Gündüz güneşlenme ve ısınmanın etkisiyle taşları oluşturan minerallerin etkisiyle taşları oluşturan minerallerin hacimleri genişler. Gece sıcaklık farklarının fazla olduğu yarı kurak ve kurak bölgelerde görülür. Gündüz güneşlenme ve ısınmanın etkisiyle taşları oluşturan minerallerin hacimleri genişler. Gece sıcaklık düşünce minerallerin hacimleri yeniden küçülür. Bu hacim değişikliği taşların parçalanmasına neden olur.
b)Buz çatlatması yolu ile fiziksel çözülme: Sıcaklığın çok zaman donma noktasına yakın olduğu ve yağışın yeter derecede olduğu yüksek dağlar ve yüksek enlemlerde görülen çözülme şeklidir. Yağışlardan sonra taşların delik çatlak ve ince yarıklarına sular dolar. Sıcaklık donma noktasına kadar düşünce taşın içine sızmış olan sular donar. Donan suyun hacmi genişlediği için basınç etkisiyle taşlar parçalanır ve çözülür.
c) Tuz çatlaması yolu ile fiziksel çözülme: Taşların tuzlu suları emmiş bulunduğu ve buharlaşmanın çok fazla olduğu çöl bölgelerinde görülür. Kurak bölgelerde buharlaşma ile kılcal taş çatlaklarından yeryüzüne yükselen tuzlu sular yüzeye yaklaştıkça suyunu yitirir. Çatlakların kenarında tuz billurlaşması olur. Gece nemli geçerse suyunu yitiren tuz billurları yeniden su alır ve hacmi genişler. Basınç etkisiyle taşlar parçalanır ve çözülür.
Kaya çatlaklarındaki bitkilerin köklerini daha derinlere salması sonucunda kayalar parçalanır ve ufalanır. Bu tür çözülme fiziksel çözülmeyi artırıcı etki yapar. Ayrıca bitki köklerinden salgılanan özsular taşlarda kimyasal çözülmeye neden olur.
2- Kimyasal çözülme
Kayaları oluşturan unsurların eriyerek kimyasal bileşimlerinin değişmesi sonucundaki parçalanma ufalanma ve ayrışma olayıdır.
TOPRAK OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1.İklim:
Toprak oluşumunda en etkili faktördür. Çünkü fiziksel ve kimyasal ayrışma olayları bitkilerin yetişmesi toprağın yıkanması topraktaki organik maddelerin parçalanması topraktaki organizma faaliyetleri iklime bağlıdır. Toprak oluşumunda etkili olan iklim elemanları sıcaklık ve yağıştır. Günlük sıcaklık farkları yağışın az veya çok olması ufalanmayı ve ayrışmayı etkiler.
Yağış toprakta yıkanmayı ve bitki örtüsünün yetişmesini sağlar. Yağışlı bölgelerde toprağın üst kısmındaki maddelerin alt katmanlara taşınması olayına yıkanma denir. Yağışları az olduğu yerlerde yıkanma azdır. Toprakta madensel tuzlar kireç çoktur. Çöllerde toprak ince iri köşeli parçalardan oluşur. Nemli ve sıcak bölgelerde ise toprak daha kalın daha iyi yıkanmış ve daha ince malzemelerden oluşur ve ayrıca oksitlenerek kırmızı renk almıştır. Aşırı yağışlar humusu da yıkadığı için bu alanlarda topraklar humusça fakirdir.
Kurak bölgelerde bitkiler cılız tropikal çöl bölgeleri bitki örtüsünden mahrum oldukları için geçek anlamda toprak örtüsünden mahrumdur. Olan topraklarda humus bakımından fakirdir.
Sıcaklık ise topraktaki organik maddenin ayrışması ve kimyasal çözülme olaylarını etkiler. Sıcaklık farkları fazla olan yerlerde fiziksel çözülme yağışın çok olduğu yerlerde kimyasal çözülme fazladır. Özelliklede sıcak nemli bölgeler toprak oluşumuna en uygun alanlardır.
Soğuk bölgelerde toprağa dökülen bitki kalıntıları ayrışamamakta ve organik maddeler toprağın üstünü keçe gibi kaplamaktadır. Toprakta mineral kat ile organik birbirinden ayrılmaktadır.
Rüzgârlar kurak bölgelerde eski göl depolarını savurmakta ve kumulları oluşturup sürekli taşı***** toprak
oluşumu engellemektedir.
2.Bitki örtüsü: Bitkiler ufalan kayaları üzerine yerleşerek kökleri ile ayrışmayı hızlandırarak toprak oluşumu önemli bir katkı yapar. Ayrıca üzerine yerleşen bitki kalıntıları toprağa karışarak organik madde sağlar.
Organik madde ayrışıp toprağa karışması ile 50 kadar mineral toprağa karışır. Organik maddeler toprağın iyi ürün verebilmesi için çok gerekli ve yararlıdır. Toprakta organik madde ne kadar çoksa bitkiler de o kadar çabuk büyür ve gelişir. Çünkü organik madde bitkilere gerekli olan besin maddelerini verir.
Kökleri ve organik asitler sayesinde ayrışma sürecini hızlandırır toprakta organik madde oluşumunu sağlar humus bakımından zenginleşme imkânı verir toprakların zemine tutunmasını sağla***** erozyona uğramasını engeller.
Bitki artıklarının toprakta birikmesiyle oluşan koyu renkli organik maddeye humus denir. Humus toprak canlıları tarafından toprağa karıştırılır.
Humus toprağın korunmasına üretkenliğine ve sağlıklı kalmasına hizmet eder. Toprağa verimlilik kazandıran bir maddedir.
3.Yer şekilleri:
Toprak oluşumunda yükselti eğim bakı geçirimlilik durumu etkili olur. Toprağın bulunduğu yerde oluşup katmanlaşmasını tamamlayabilmesi için arazinin düz veya hafif engebeli olması ve geçirimli bir yapıda olması gerekir. Dağ yamaçları boyunca yükselti eğim ve bakı şartları sürekli değişmektedir. Bunlara bağlı olarak ta yağış sıcaklık ve diğer iklim şartları bitki örtüleri organik madde miktarı erozyon riski ayrışma miktarları değişmektedir.
Eğimarttıkça erozyon ve ayrışmış maddeler daha kolay taşınır. Buralarda bitkilerde iyi tutunamaz. Böyle yerlerde toprak normal profile ulaşamaz. Sığ ve kalınlığı fazla olmayan topraklar bulunur. Eğimli sahalarda özellikle bitki örtüsü yok edilen sahalarda çözülen maddeler taşındığı için toprak oluşumu hep başlangıç aşamasında kalmaktadır. Bu alanlarda materyalin etkisinde olan intrazonal topraklar oluşur. ( A- B horizonlu)
Yükselti arttıkça sıcaklık azalır yağış artar ayrıca daha yükseklerde don olayı başlar ve ayrışma oluşmaz. Bu yüzden yükselti neticesinde yukarı doğru farklı karakterlerde topraklar oluşur. Yükseltinin çok olduğu sahalarda don olayları nedeniyle topraklar fazla değildir.
Yükseklikle yağış artar yıkanma artar bitkiler gürleşir organik madde artar. Ayrıca besin maddelerinin ayrışması yavaş olduğu için koyu renkli topraklar bulunur. Yüksek yaylalarda gür çayır bitkileri altında koyu renkli ve organik maddenin fazla ayrışmadığı çenezyomların bulunması Akdeniz’de alçaklarda kırmızı Dağların yukarısında ise kahve renkli toprakların bulunması İç Anadolu’da Tuz Gölü Çevresinde boz toprakların görülmesi yükseklerde kahverengi ve kestane rengi toprakların bulunması yükselti ve buna bağlı olarak toprak oluşumunda yol açtığı etkilerden kaynaklanır.
Bakı’da farklı yağış sıcaklık bitki örtülerine neden olarak faklı yöne bakan yamaçlarda farklı toprakların oluşmasına neden olur.
Kuzey yarım kürede kuzeye bakan yamaçlarda daha az ısınma ve daha fazla nemlilik şartları oluşmakta hatta fazla yıkanmadan dolayı topraktaki kireç ve tuzlar ayıklanarak topraklar egemen olmaktadır. Güney yamaçlar ise daha fazla ısınmakta ve daha kurak şartlar oluşmakta buralarda daha sığ ve az yıkandığı için asit özelliği göstermemektedir. Toroslarda da güneye bakan yamaçlarda kızıl renkli kuzeye bakan yamaçlarda kahve renkli topraklar yer alır.
Drenaj özelliği; Drenajı iyi olmayan arazilerde taban suyu çok yüksektir. Özellikle ova tabanlarında suyun yüksek olduğu alanlarda buharlaşma ile tabandaki tuzlu maddeler yüzeye çıkıp çorak özellikteki topraklar oluşmaktadır. ( Konya Iğdır Erzurum Ovalarında olduğu gibi)
4.Taşların özelliği(Ana kaya):
Toprağa ana özelliğini veren ve toprağı oluşturan temel yapı ana kayadır. Bu nedenle oluşan toprakta çok etkilidir. Genel olarak sert olan ana kayalar zor ayrışırken bunlar üzerinde toprak oluşumu zordur. Yumuşak kayalar kolay ayrışmakta ve bunlar üzerinde daha kalın topraklar oluşabilmektedir. Ana kayanın cinsi ve bileşimi toprağın yapısını doğrudan etkilemektedir.
Granit gnays ve volkanik kayaların üzerinde kumlu killi topraklar oluşur. Akdeniz’de kireç taşları üzerinde Terra – rossalar Ülkemizde diğer araziler üzerinde genel olarak kahve ( esmer ve koyu) renkli topraklar mevcuttur. Volkanik araziler üzerinde taşlı kumlu esmer topraklar oluşur.
Başkalaşmış Kayalar üzerinde genelde kum oranı fazla kolay işlenebilen topraklar ( Masif kütlerler) oluşur.Kalkerler üzerinde kırmızı renkli delta ovalarında - kumlu milli topraklar oluşmuştur.
5.Zaman:Toprak oluşumu zor ve çok uzun süren bir süreçtir. Kayaların ayrışıp çözünen maddenin ufalanması üzerine bitki ve diğer canlıların yerleşmesi yıkanma ve birikme ve katmanlaşmanın tamamlanıp olgun bir toprak oluşabilmesi için uzun bir zamana ihtiyaç vardır. Bu zaman yeterli olmazsa toprak oluşumu tamamlanmamaktadır. Belli kalınlıkta bir toprağın oluşması için binlerce yıl geçmesi gereklidir.
Yaşlı veya eski araziler üzerinde daha kalın ve olgunlaşmış topraklar bulunurken yeni oluşmuş genç araziler üzerinde ise toprak kalınlığı oldukça azdır. Ayrıca deltalar eski birikim alanlarında 10–15 cm toprak varken yeni birikim alanlarında henüz toprak oluşmamıştır.Özellikle eskiden beri aşınmaya uğrayan sahalarda toprak oluşamamıştır. Çünkü aşınma zamanı kesintiye uğratan etkendir. Bu tür arazilerde ana kaya özelliği hâkim olduğu topraklar oluşmaktadır.